อารมฺมณํ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํฯ โอตปฺปํ ปาปโต ภายติ เอเตนาติ ภยํฯ ภยานกนฺติ ภายนากาโรฯ ภยนฺติ ญาณภยํฯ สํเวคนฺติ สโหตฺตปฺปญาณํ สนฺตาสนฺติ สพฺพโส อุพฺพิชฺชนํฯ ภายิตพฺพฏฺเฐน ภยํ ภีมภาเวน เภรวนฺติ ภยเภรวํ, ภีตพฺพวตฺถุฯ เตนาห ‘‘อาคจฺฉตี’’ติฯ

ภีรุํ ปสํสนฺตีติ ปาปโต ภายนโต อุตฺตสนโต ภีรุํ ปสํสนฺติ ปณฺฑิตาฯ น หิ ตตฺถ สูรนฺติ ตสฺมิํ ปาปกรเณ สูรํ ปคพฺภธํสินํ น หิ ปสํสนฺติฯ เตนาห ‘‘ภยา หิ สนฺโต น กโรนฺติ ปาป’’นฺติฯ ตตฺถ ภยาติ ปาปุตฺราสโต, โอตฺตปฺปเหตูติ อตฺโถฯ สรีรจลนนฺติ ภยวเสนสรีรสํกมฺโปฯ เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโนฯ ‘‘ราชคเห’’ติอาทิ เตสํ อธิปฺปายวิวรณํฯ กามํ วยตุลฺโย ‘‘วยสฺโส’’ติ วุจฺจติ, รูฬฺหิเรโส, โย โกจิ ปน สหาโย วยสฺโส, ตสฺมา วยสฺสาภิลาโปติ สหายาภิลาโปฯ น วิปฺปลมฺเภสีติ น วิสํวาเทสิฯ วินสฺเสยฺยาติ จิตฺตวิฆาเตน วิหญฺเญยฺยฯ

สามญฺญผลปุจฺฉาวณฺณนา

[160] ภควโต เตโชติ พุทฺธานุภาโวฯ รญฺโญ สรีรํ ผริ ยถา ตํ โสณทณฺฑสฺส พฺราหฺมณสฺส ภควโต สนฺติกํ คจฺฉนฺตสฺส อนฺโตวนสณฺฑคตสฺสฯ เอเกติ อุตฺตรวิหารวาสิโนฯ

[161] เยน, เตนาติ จ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติ อาห ‘‘ยตฺถ ภควา, ตตฺถ คโต’’ติฯ ตทา ตสฺมิํ ภิกฺขุสงฺเฆ ตุณฺหีภาวสฺส อนวเสสโต พฺยาปิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตุณฺหีภูตํ ตุณฺหีภูต’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยโต ยโต…เป.… เมวาติ อตฺโถ’’ติฯ หตฺถสฺส กุกตตฺตา อสํยโม อสมฺปชญฺญกิริยา หตฺถกุกฺกุจฺจนฺติ เวทิตพฺโพฯ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถ, เตน ตทญฺโญ อสํยมภาโว วิภาวิโตติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตตฺถ ปน จกฺขุอสํยโม สพฺพปฐโม, ทุนฺนิวาโร จาติ ตทภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ กายิกวาจสิเกน อุปสเมน ลทฺเธน อิตโรปิ อนุมานโต ลทฺโธ เอว โหตีติ อาห ‘‘มานสิเกน จา’’ติฯ อุปสมนฺติ สํยมํ, อาจารสมฺปตฺตินฺติ อตฺโถฯ ปญฺจปริวฏฺเฏติ ปญฺจปุริสปริวฏฺเฏฯ

ปญฺจหากาเรหีติ ‘‘อิฏฺฐานิฏฺเฐ ตาที’’ติ (มหานิ. 38, 192) เอวํ อาทินา อาคเตหิ, ปญฺจวิธอริยิทฺธิสิทฺเธหิ จ ปญฺจหิ ปกาเรหิฯ ตาทิลกฺขเณติ ตาทิภาเวฯ

[162] น เม ปญฺหวิสฺสชฺชเน ภาโร อตฺถีติ สตฺถุ สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตญาณจารตาทสฺสนํฯ ยทากงฺขสีติ น วทนฺติ, กถํ ปน วทนฺตีติ อาห ‘‘สุตฺวา เวทิสฺสามา’’ติ ปเทสญาเณ ฐิตตฺตาฯ พุทฺธา ปน สพฺพญฺญุปวารณํ ปวาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ‘‘ยกฺขนรินฺทเทวสมณพฺราหฺมณปริพฺพาชกาน’’นฺติ อิทํ ‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติอาทีนิ (สํ. นิ. 1.237, 246; สุ. นิ. อาฬวกสุตฺเต) สุตฺตปทานิ ปุจฺฉนฺตานํ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน อาคตานิ, ตํ ทสฺสนตฺถํฯ ‘‘ปุจฺฉาวุโส ยทากงฺขสี’’ติ อิทํ อาฬวกสฺส ยกฺขสฺส โอกาสกรณํ, เสสานิ นรินฺทาทีนํฯ มนสิจฺฉสีติ มนสา อิจฺฉสิฯ ปุจฺฉวฺโห, ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉถาติ พาวริสฺส สํสยํ มนสา ปุจฺฉวฺโหฯ ตุมฺหากํ ปน สพฺเพสํ ยํ กิญฺจิ สพฺพสํสยํ มนสา, อญฺญถา จ, ยถา อิจฺฉถ, ตถา ปุจฺฉวฺโหติ อธิปฺปาโยฯ

สาธุรูปาติ สาธุสภาวาฯ ธมฺโมติ ปเวณีธมฺโมฯ วุทฺธนฺติ สีลาทีหิ พุทฺธิปฺปตฺตํ, ครุนฺติ อตฺโถฯ เอส ภาโรติ เอส สํสยูปจฺเฉทนสงฺขาโต ภาโร, อาคโต ภาโร อวสฺสํ อาวหิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ ญตฺวา สยนฺติ ปรูปเทเสน วินา สยเมว ญตฺวาฯ

สุจิรเตนาติ เอวํ นามเกน พฺราหฺมเณนฯ ตคฺฆาติ เอกํเสนฯ ยถาปิ กุสโล ตถาติ ยถา สพฺพธมฺมกุสโล สพฺพวิทู ชานาติ กเถติ, ตถา อหมกฺขิสฺสํฯ ราชา จ โข ตํ ยทิ กาหติ วา น วาติ โย ตํ อิธ ปุจฺฉิตุํ เปเสสิ, โส ราชานํ ตยา ปุจฺฉิตํ กโรตุ วา มา วา, อหํ ปน เต อกฺขิสฺสํ อกฺขิสฺสามิ, อาจิกฺขิสฺสามีติ อตฺโถฯ

[163] สิปฺปนฏฺเฐน สิกฺขิตพฺพตาย จ สิปฺปเมว สิปฺปายตนํ ชีวิกาย การณภาวโต ฯ เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส เต กตเมติ อตฺโถฯ ปุถุ สิปฺปายตนานีติ หิ สาธารณโต สิปฺปานิ อุทฺทิสิตฺวา อุปริ ตํตํสิปฺปูปชีวิโน นิทฺทิฏฺฐา ปุคฺคลาธิฏฺฐานกถาย ปปญฺจํ ปริหริตุํฯ อญฺญถา ยถาธิปฺเปตานิ ตาว สิปฺปายตนานิ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํตํสิปฺปูปชีวีสุ ทสฺสิยมาเนสุ ปปญฺโจ สิยาติฯ เตนาห ‘‘หตฺถาโรหา’’ติอาทิฯ

หตฺถิํ อาโรหนฺติ, อาโรหาปยนฺติ จาติ หตฺถาโรหาฯ เยหิ ปโยเคหิ ปุริโส หตฺถิโน อาโรหนโยคฺโค โหติ, หตฺถิสฺส ตํ ปโยคํ วิธายตํ สพฺเพสํ เปเตสํ คหณํฯ เตนาห ‘‘สพฺเพปี’’ติอาทิฯ ตตฺถ หตฺถาจริยา นาม เย หตฺถิโน หตฺถาโรหกานญฺจ สิกฺขปกาฯ หตฺถิเวชฺชา นาม หตฺถิภิสกฺกาฯ หตฺถิเมณฺฑา นาม หตฺถีนํ ปาทรกฺขกาฯ อาทิ-สทฺเทน หตฺถีนํ ยวสทายกาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อสฺสาโรหา รถิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ รเถ นิยุตฺตา รถิกาฯ รถรกฺขา นาม รถสฺส อาณิรกฺขกาฯ ธนุํ คณฺหนฺติ, คณฺหาเปนฺติ จาติ ธนุคฺคหา, อิสฺสาสา ธนุสิปฺปสฺส สิกฺขาปกา จฯ เตนาห ‘‘ธนุอาจริยา อิสฺสาสา’’ติฯ เจเลน เจลปฏากาย ยุทฺเธ อกนฺติ คจฺฉนฺตีติ เจลกาติ อาห ‘‘เย ยุทฺเธ ชยธชํ คเหตฺวา ปุรโต คจฺฉนฺตี’’ติฯ ยถา ตถา ฐิเต เสนิเก พฺยูหกรณวเสน ตโต จลยนฺติ อุจฺจาเลนฺตีติ จลกาฯ สกุณคฺฆิอาทโย วิย มํสปิณฺฑํ ปรเสนาสมูหํ สาหสิกมหาโยธตาย เฉตฺวา เฉตฺวา ทยนฺติ อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาฯ ทุติยวิกปฺเป ปิณฺเฑ ทยนฺติ ชนสมฺมทฺเท อุปฺปตนฺตา วิย คจฺฉนฺตีติ ปิณฺฑทายกาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อุคฺคตุคฺคตาติ ถามชวปรกฺกมาทิวเสน อติวิย อุคฺคตา อุคฺคาติ อตฺโถฯ ปกฺขนฺทนฺตีติ อตฺตโน วีรสูรภาเวน อสชฺชมานา ปรเสนํ อนุปวิสนฺตีติ อตฺโถฯ ถามชวพลปรกฺกมาทิสมฺปตฺติยา มหานาคา วิย มหานาคาฯ เอกนฺตสูราติ เอกากิสูรา อตฺตโน สูรภาเวเนว เอกากิโน หุตฺวา ยุชฺฌนกาฯ สชาลิกาติ สวมฺมิกาฯ สรปริตฺตาณจมฺมนฺติ จมฺมปริสิพฺพิตํ เขฏกํ, จมฺมมยํ วา ผลกํฯ ฆรทาสโยธาติ อนฺโตชาตโยธาฯ

อาฬารํ วุจฺจติ มหานสํ, ตตฺถ นิยุตฺตาติ อาฬาริกา, ภตฺตการาฯ ปูวิกาติ ปูวสมฺปาทกา, เย ปูวเมว นานปฺปการโต สมฺปาเทตฺวา วิกฺกิณนฺตา ชีวนฺติฯ เกสนขลิขนาทิวเสน มนุสฺสานํ อลงฺการวิธิํ กปฺเปนฺติ สํวิทหนฺตีติ กปฺปกาฯ นฺหาปกาติ จุณฺณวิเลปนาทีหิ มลหรณวณฺณสมฺปาทนวิธินา นฺหาเปนฺตีติ นฺหาปกาฯ นวนฺตาทิวิธินา ปวตฺโต คณนคนฺโถ อนฺตรา ฉิทฺทาภาเวน อจฺฉิทฺทโกติ วุจฺจติ, ตํ คณนํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺตา อจฺฉิทฺทกปาฐกาฯ

หตฺเถน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ หตฺถมุทฺทา หตฺถ-สทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘น ภุญฺชมาโน สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา องฺคุลิสงฺโกจนาทินา คณนา หตฺถมุทฺทาย คณนาฯ จิตฺตการาทีนีติฯ อาทิ-สทฺเทน ภมการโกฏฺฏกเลขก วิลีวการาทีนํ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเวฯ สนฺทิฏฺฐิกเมวาติ อสมฺปรายิกตาย สามํ ทฏฺฐพฺพํ, สยํ อนุภวิตพฺพํ อตฺตปจฺจกฺขํ ทิฏฺฐธมฺมิกนฺติ อตฺโถฯ สุขิตนฺติ สุขปฺปตฺตํฯ อุปรีติ เทวโลเกฯ โส หิ มนุสฺสโลกโต อุปริโมฯ กมฺมสฺส กตตฺตา นิพฺพตฺตนโต ตสฺส ผลํ ตสฺส อคฺคิสิขา วิย โหติ, ตญฺจ อุทฺธํ เทวโลเกติ อาห ‘‘อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสา อตฺถีติ อุทฺธคฺคิกา’’ติฯ สคฺคํ อรหตีติ อตฺตโน ผลภูตํ สคฺคํ อรหติ, ตตฺถ สา นิพฺพตฺตนารโหติ อตฺโถฯ สุขวิปากาติ อิฏฺฐวิปากวิปจฺจนีกาฯ สุฏฺฐุ อคฺเคติ อติวิย อุตฺตเม อุฬาเรฯ ทกฺขนฺติ วฑฺฒนฺติ เอตายาติ ทกฺขิณา, ปริจฺจาคมยํ ปุญฺญนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณํ ทาน’’นฺติฯ

มคฺโค สามญฺญํ สมิตปาปสมณภาโวติ กตฺวาฯ ยสฺมา อยํ ราชา ปพฺพชิตานํ ทาสกสฺสกาทีนํ โลกโต อภิวาทนาทิลาโภ สนฺทิฏฺฐิกํ สามญฺญผลนฺติ จินฺเตตฺวา ‘‘อตฺถิ นุ โข โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา อีทิสมตฺถํ ชานนฺโต’’ติ วีมํสนฺโต ปูรณาทิเก ปุจฺฉิตฺวา เตสํ กถาย อนาราธิตจิตฺโต ภควนฺตมฺปิ ตมตฺถํ ปุจฺฉิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุปริ อาคตํ ปน ทาสกสฺสโกปมํ สนฺธาย ปุจฺฉตี’’ติฯ

กณฺหปกฺขนฺติ ยถาปุจฺฉิเต อตฺเถ ลพฺภมานํ ทิฏฺฐิคตูปสญฺหิตํ สํกิเลสปกฺขํฯ สุกฺกปกฺขนฺติ ตพฺพิธุรํ อุปริสุตฺตาคตํ โวทานปกฺขํฯ สมณโกลาหลนฺติ สมณโกตูหลํ ตํตํสมณวาทานํ อญฺญมญฺญวิโรธํฯ สมณภณฺฑนนฺติ เตเนว วิโรเธน ‘‘เอวํวาทีนํ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ อยํ โทโส, เอวํวาทีนํ อยํ โทโส’’ติ เอวํ ตํตํวาทสฺส ปริภาสนํฯ รญฺโญ ภารํ กโรนฺโต อตฺตโน เทสนาโกสลฺเลนาติ อธิปฺปาโยฯ

[164] ปณฺฑิตปติรูปกานนฺติ อามํ วิย ปกฺกานํ ปณฺฑิตาภาสานํฯ

ปูรณกสฺสปวาทวณฺณนา

[165] เอกํ อิทาหนฺติ เอกาหํฯ อิธ-สทฺโท เจตฺถ นิปาตมตฺตํ, เอกาหํ สมยํ ติจฺเจว อตฺโถฯ สริตพฺพยุตฺตนฺติ อนุสฺสรณานุจฺฉวิกํฯ

[166] สหตฺถา กโรนฺตสฺสาติ สหตฺเถเนว กโรนฺตสฺสฯ นิสฺสคฺคิยถาวราทโยปิ อิธ สหตฺถกรเณเนว สงฺคหิตาฯ หตฺถาทีนีติ หตฺถปาทกณฺณนาสาทีนิฯ ปจนํ ทหนํ วิพาธนนฺติ อาห ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺสา’’ติฯ ปปญฺจสูทนิยํ ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส วา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ปน ตชฺชนํ ปริภาสนํ ทณฺเฑเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺตสฺส’’ อิจฺเจว วุตฺตํฯ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสาติ ปรสฺส โสกการณํ สยํ กโรนฺตสฺส, โสกํ วา อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ ปเรหีติ อตฺตโน วจนกเรหิฯ สยมฺปิ ผนฺทโตติ ปรสฺส วิพาธนปโยเคน สยมฺปิ ผนฺทโตฯ ‘‘อติปาตาปยโต’’ติ ปทํ สุทฺธกตฺตุอตฺเถ เหตุกตฺตุอตฺเถ จ วตฺตตีติ อาห ‘‘หนนฺตสฺสาปิ หนาเปนฺตสฺสาปี’’ติฯ การณวเสนาติ การาปนวเสนฯ

ฆรสฺส ภิตฺติ อนฺโต พหิ จ สนฺธิตา หุตฺวา ฐิตา ฆรสนฺธิฯ กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา นิรวเสโส โลโป นิลฺโลโปฯ เอกาคาเร นิยุตฺโต วิโลโป เอกาคาริโกฯ ปริโต สพฺพโส ปนฺเถ หนนํ ปริปนฺโถฯ ปาปํ น กรียติ ปุพฺเพ อสญฺญโต อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ตสฺมา นตฺถิ ปาปํฯ ยทิ เอวํ กถํ สตฺตา ปาเป ปฏิปชฺชนฺตีติ อาห ‘‘สตฺตา ปน ปาปํ กโรมาติ เอวํ สญฺญิโน โหนฺตี’’ติฯ เอวํ กิรสฺส โหติ – อิเมสญฺหิ สตฺตานํ หิํสาทิกิริยา น อตฺตานํ ผุสติ ตสฺส นิจฺจตาย นิพฺพิการตฺตา สรีรํ ปน อเจตนํ กฏฺฐกลิงฺครูปมํ, ตสฺมิํ วิโกปิเตปิ น กิญฺจิ ปาปนฺติฯ ขุรเนมินาติ นิสิตขุรมยเนมินาฯ

คงฺคาย ทกฺขิณา ทิสา อปฺปติรูปเทโส, อุตฺตรา ทิสา ปติรูปเทโสติ อธิปฺปาเยน‘‘ทกฺขิณญฺจ’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา’’ติอาทิฯ มหายาคนฺติ มหาวิชิตยญฺญสทิสํ มหายาคํฯ อุโปสถกมฺเมน วาติ อุโปสถกมฺเมน จฯ ทม-สทฺโท หิ อินฺทฺริยสํวรสฺส อุโปสถสีลสฺส จ วาจโก อิธาธิปฺเปโตฯ เกจิ ปน ‘‘อุโปสถกมฺเมนาติ อิทํ อินฺทฺริยทมนสฺส วิเสสนํ, ตสฺมา ‘อุโปสถกมฺมภูเตน อินฺทฺริยทมเนนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ ฯ